Zijn modellen bepalen het coronabeleid (en ons humeur)

Belangrijkste raadgever

Het kabinet besluit of scholen opengaan, of we weer op bezoek mogen bij opa en oma in het verpleeghuis en of restaurants gesloten blijven. Maar, zo benadrukt premier Rutte steeds, dat alles op basis van het advies van ‘onze deskundigen’. Jacco Wallinga is indirect misschien wel zijn belangrijkste raadgever. Wallinga leidt sinds 2005 de afdeling Modellering van Infectieziekten bij het RIVM en maakt prognoses over het verloop van het coronavirus, het waarschijnlijke effect van maatregelen, de verwachte aantallen ziekenhuisopnames. Zijn grafieken bepalen mede het beleid in politiek Den Haag en het humeur in het land: hoe platter de boog, hoe beter ons gemoed.

‘De grootste vrees die ik heb, is dat onze aandacht verslapt’

In welke fase is het coronavirus nu in Nederland?
'We zijn over de piek heen, we komen in kalmer water. Dat is hartstikke goed nieuws. Maar de druk op de ziekenhuizen is nog altijd groot, dus we moeten blijven oppassen. Op het moment van dit interview zitten we een kleine week na Pasen, ik hoop dat we niet te veel op bezoek zijn geweest bij anderen. Dat kun je vanaf nu in klachten gaan terugzien, en een paar dagen later in ziekenhuisopnames. Dat is de grootste vrees die ik heb: dat onze aandacht verslapt.' Inmiddels heeft de Rijksoverheid een coronadashboard waar je de actuele stand van zaken in cijfers ziet.

Wat dreigt er in dat geval?
'Dan begint het hele liedje opnieuw, gaat het weer net zo hard stijgen. Ik maak zoiets liever niet meer mee, die enorme druk op ziekenhuizen, de vele sterfgevallen. Het vergt veel van ons om het onder de duim te houden, maar het is de moeite waard.'

Het ‘loket’ gaat niet in één keer open, zei premier Rutte. Maar er zijn opvallende verschillen: in Denemarken starten scholen weer, New York overweegt ze tot het najaar dicht te laten.
'Ik begrijp dat wel. Denemarken had met relatief weinig gevallen geluk, de zorg is daar niet overbelast. Zij hebben dus een buffer als het toch misgaat. New York kan er echt niks meer bij hebben, de ziekenhuizen liggen vol daar. Dat neem je ook mee in je afweging.'

Wanneer kunnen hier de scholen open? De restaurants?
'Je wil kinderen niet eeuwig de school onthouden, ik merk thuis ook dat ze eraan toe zijn. En volgens ons model kan het, omdat kinderen een kleine rol spelen in de verspreiding van het virus. Maar we moeten eerlijk zijn: een model kan ook fouten bevatten. Er loopt nog apart onderzoek naar de rol van kinderen, en je moet heel zeker zijn van je zaak voordat je zulke maatregelen terugschroeft: we zijn nooit eerder in deze situatie geweest.'

Als ik je zo beluister, adviseer je: houd de scholen nog maar even dicht.
'Ik zeg vooral: denk goed na. Je kunt eerst even kijken hoe het in Denemarken loopt. En als je al aan openen denkt, zal het onder strikte voorwaarden moeten gebeuren. Denk aan klassen splitsen, of eerst de lagere scholen, of eerst in 1 regio beginnen, ouders en verzorgers zo veel mogelijk op afstand houden. Het brengen en ophalen kan anders. Zomaar even de scholen opendoen, kan dus niet.'

Wereldwijde faam na Sars

Wallinga is een bescheiden man, zeggen collega’s, een degelijke onderzoeker. Een tikje serieus ook, al poseert hij op zijn WhatsApp-profielfoto met een grote nepbaard voor zijn gezicht. De hoofdmodelleur van het RIVM geniet wereldwijde faam onder vakgenoten. Na de uitbraak van Sars in 2004 ontwikkelde Wallinga een methode om real time het verspreidingstempo van een virus in kaart te brengen. Dat model geldt nog altijd als mondiale gouden standaard.

Reproductiefactor

Jacco wordt  geacht alles exact te voorspellen, van de verspreidingssnelheid tot ziekenhuisopnames. Van Dissel toont zijn grafieken wekelijks. Hoe werkt zijn model? 'Een belangrijke indicator is de reproductiefactor, de R noemen we die. Die vertelt hoeveel anderen een coronapatiënt gemiddeld aansteekt. Aan het begin van een uitbraak ligt die zo tussen de 2 en 3. Maar als deze factor na allerlei maatregelen onder de 1 zakt, zoals volgens ons model sinds half maart is gebeurd, dooft de epidemie uit. Maar je kent die R niet exact, je berekent deze door na te gaan hoeveel coronapatiënten in ziekenhuizen op een bepaalde dag ziek geworden zijn, en dat te vergelijken met hoeveel er ongeveer 4 dagen eerder ziek werden. Je bent namelijk het meest besmettelijk 4 dagen nadat je zelf besmet bent geraakt. Daar rolt dan die factor uit.'

_{https://coronadashboard.rijksoverheid.nl/}

'Maar de R schommelt nogal eens in de plaatjes. 2 weken geleden leek hij nog veel lager, nu ligt-ie net onder de 1?

Met steeds nieuwe gegevens krijg je een nieuwe reproductiefactor', legt Jacco uit. Er is dus een flinke onzekerheid, dat presenteren we voortaan ook duidelijker in de grafieken. Mensen putten er veel hoop uit, dat snap ik, maar het blijft een model.'

Waarom maakt het RIVM de achterliggende formules niet openbaar, zoals andere wetenschappers wel vragen?
'Dat doen we normaal altijd, maar in deze crisis kiezen we ervoor om al onze capaciteit in te zetten om te modelleren, niet om het model op te schrijven. De grootste prioriteit is nu: zorgen dat onze modellen kloppen. Later wordt het allemaal openbaar gemaakt.'

Grote druk

Behalve ziekenhuizen, huisartsen en verpleeghuispersoneel wordt ook het RIVM totaal overlopen door de coronacrisis. Normaal hebben Jacco en collega-academici meer tijd hebben om in alle rust te sleutelen aan grafieken en tabellen; nu moeten ze onder grote druk opereren. Terwijl het land meekijkt en het Binnenhof ongeduldig wordt, moeten Wallinga en zijn team antwoorden geven op vragen als: hoeveel nieuwe coronagevallen komen erbij de komende week? Hoeveel ic-opnames kunnen we verwachten? Wat gebeurt er als we de scholen weer opengooien? 'We doen nu heel veel projecten tegelijkertijd, ik word overvoerd met mails, telefoontjes, apps. Het is niet bij te houden.'

‘Het lijken wel 2 of 3 ziektes in 1. De één wordt een beetje verkouden, de ander heel ziek’

Je bestudeert al jaren de ontwikkeling van infectieziekten. Welk aspect van het coronavirus verraste het meest?
'Toen we de eerste gegevens uit China zagen, zeiden we tegen elkaar: dit is raar, dit kan niet. De snelheid waarmee het ging, verbaasde ons. De tijd tussen besmettingen is veel korter dan bij virussen als Sars en Mers. ‘Dit lijkt wel een meetfout’. Maar het bleek ook in Nederland zo te zijn: corona heeft de verspreidingssnelheid van een verkoudheid, terwijl ernstige virussen normaal langzamer gaan. Zo is het bijna ongrijpbaar, het lijken wel 2 of 3 ziektes in 1. De één wordt een beetje verkouden, de ander heel ziek. Het is heel raar om dat allemaal te zien.'

Ook voor een expert.
'Ja, je kunt de ontwikkeling van een epidemie uittekenen in een grafiek, koeltjes beredeneren hoe exponentieel het virus kan groeien. Maar als je in je omgeving hoort van mensen bij wie kennissen erg ziek worden, als je ziet hoe hard het gaat op de intensivecareafdelingen, dan is dat enorm schrikken, beklemmend. Toen we de eerste maatregelen namen, dachten veel mensen nog: het zal toch zo’n vaart niet lopen.'

Maar toch even: wanneer wordt ons leven weer normaal?
'Dat kan heel lang duren, en het hangt vooral af van een vaccin. In het gunstigste geval dus 1,5 of 2 jaar. Al leren we ook snel, verzinnen mensen allerlei slimme manieren om ons leven zo makkelijk mogelijk te maken. Wij onderzoeken nu ook hoeveel contact Nederlanders na alle maatregelen nog hebben met anderen. We zijn nog bezig, maar na de eerste steekproef van 2000 mensen zien we dat mensen over de hele linie ongeveer 65 tot 75 procent minder mensen ontmoeten per dag. Dat vergelijken we met gegevens uit 2017. En ja: dat is een gunstig percentage als je eventueel maatregelen wil terugschroeven. Dan zie je dat Nederlanders zich over het algemeen goed houden aan de afstandsmaatregelen. Maar toch: tot er een vaccin is, zie ik ons leven niet worden zoals het een paar maanden geleden was. Ik houd zelf ook van een concert bezoeken en een mooie reis maken. Dat zit er voorlopig niet in.'

^{Dit artikel is eerder verschenen in het AD op 18 april 2020.}

^{Fotografie: Marco Okhuizen}